Trong bối cảnh Trung Quốc thúc đẩy đồng thời 3 trụ cột chiến lược: chuyển dịch năng lượng, công nghiệp hóa công nghệ cao và mục tiêu ‘carbon kép’, Thâm Quyến nổi lên như một phòng thí nghiệm thể chế tiêu biểu cho quản trị phương tiện năng lượng mới (NEV)…
Sự phát triển NEV tại Trung Quốc không chỉ là câu chuyện về công nghệ hay thị trường mà còn là kết quả của chiến lược phát triển nhà nước định hướng dài hạn, phục vụ 3 mục tiêu chiến lược: giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch nhập khẩu; nâng cấp cơ cấu công nghiệp theo hướng công nghệ cao; và thực hiện cam kết quốc tế về giảm phát thải khí nhà kính.
Trên các con phố của Thâm Quyến - thành phố tiên phong về phương tiện năng lượng mới tại Trung Quốc, dễ dàng gặp các NEV đỗ dưới những khẩu hiệu khuyến khích lối sống “xanh và ít carbon”.
Với vai trò là đô thị cấp siêu lớn, Thâm Quyến có mật độ giao thông cao, áp lực môi trường đáng kể, đồng thời sở hữu năng lực đổi mới và quản trị mạnh mẽ, trở thành không gian thử nghiệm lý tưởng cho các chính sách tích hợp NEV, năng lượng tái tạo và số hóa đô thị. Những chính sách này không chỉ tập trung vào mở rộng số lượng phương tiện xanh mà còn chú trọng đến hạ tầng, tiêu chuẩn, quản trị dữ liệu và cơ chế thị trường, hình thành một hệ sinh thái chính sách toàn diện.
HẠ TẦNG SẠC-ĐỔI ĐIỆN: TỪ THIẾU HỤT VẬT LÝ ĐẾN QUẢN TRỊ HỆ THỐNG
Quy chế được ban hành vào tháng 10/2023 của Ủy ban Cải cách và Phát triển Thâm Quyến đánh dấu một bước chuyển quan trọng: hạ tầng sạc điện không còn được xem như các công trình kỹ thuật đơn lẻ mà được nhìn nhận như một hệ thống đô thị phức hợp.
Quy chế đề ra 4 nguyên tắc cốt lõi: bố trí khoa học, cân đối cung-cầu, đổi mới tích hợp và đảm bảo an toàn, tiện lợi. Việc lồng ghép hạ tầng sạc vào quy hoạch không gian đô thị, điện lực, giao thông và phòng cháy chữa cháy cho thấy chính quyền Thâm Quyến nhận thức rằng quản trị NEV là vấn đề liên ngành, đòi hỏi phối hợp chặt chẽ giữa nhiều cơ quan.
Theo đó, ít nhất 11 cơ quan thành phố được phân công trách nhiệm cụ thể, từ cơ quan phát triển - cải cách, quy hoạch, giao thông, xây dựng, đến khí tượng và phòng cháy chữa cháy. Điểm đặc biệt là thiết lập nền tảng giám sát an toàn cấp thành phố, yêu cầu dữ liệu vận hành thời gian thực và cơ chế loại bỏ các cọc sạc mất hiệu lực dài hạn, thể hiện tư duy quản trị dựa trên dữ liệu, vượt ra khỏi quản lý hành chính truyền thống.
Quy định về việc các trạm sạc mới phải có khả năng sạc có trật tự và kết nối với nhà máy điện ảo (Virtual Power Plant) mang ý nghĩa chiến lược. Nó biến NEV từ một “thiết bị tiêu thụ điện thụ động” thành nguồn tài nguyên linh hoạt, góp phần điều tiết phụ tải, hấp thụ năng lượng tái tạo và nâng cao an ninh năng lượng đô thị. Đây là ví dụ điển hình về cách chính sách có thể biến công nghệ thành công cụ quản trị đô thị tích hợp.
CHÍNH SÁCH CÔNG NGHIỆP: TỪ MỞ RỘNG QUY MÔ SANG NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG
Sở Công nghiệp và Công nghệ thông tin Thâm Quyến trong quy trình hỗ trợ tài chính năm 2024 đã điều chỉnh quan trọng: ngân sách công không còn dàn trải mà tập trung vào các “nút cổ chai công nghệ” và hạ tầng đổi mới.
Ba nhóm dự án được ưu tiên bao gồm: nền tảng dịch vụ công nghiệp, chứng nhận điện tử ô tô và các dự án công nghiệp hóa. Chiến lược này không chỉ hỗ trợ doanh nghiệp đơn lẻ mà hướng đến việc bổ sung năng lực cho toàn hệ sinh thái NEV.
Việc hỗ trợ chứng nhận xe về quy chuẩn, an toàn chức năng, an ninh mạng và phần mềm cho thấy nhận thức sâu sắc rằng quyền lực công nghiệp trong giai đoạn hiện nay không chỉ nằm ở sản lượng mà ở khả năng thiết lập tiêu chuẩn, hệ thống và tương thích. Đây là bước chuyển từ chiến lược “Made in China” sang “Designed and Standardized in China”, đồng bộ với xu hướng toàn cầu của ngành ô tô thông minh và kết nối.
Quy trình nhiều tầng trong phân bổ và đánh giá hỗ trợ tài chính, từ thẩm định hình thức, đánh giá chuyên gia, kiểm toán chuyên đề đến đánh giá hiệu quả, thể hiện chuẩn mực quản trị tài khóa cao, giảm rủi ro trục lợi chính sách, và nâng cao hiệu quả chi tiêu công. Cơ chế này không chỉ củng cố niềm tin thị trường mà còn khuyến khích đầu tư dài hạn vào công nghệ NEV, đồng thời đảm bảo các nguồn lực công được sử dụng hiệu quả để nâng cao năng lực nội sinh của ngành.
XE XANH- ĐIỆN XANH: THIẾT KẾ THỂ CHẾ ĐỊNH HÌNH HÀNH VI
Một trong những nghịch lý lớn nhất của chính sách phương tiện năng lượng mới là việc xe điện không mặc nhiên đồng nghĩa với phát thải thấp. Thực tế cơ cấu điện vẫn còn phụ thuộc một phần vào nhiên liệu hóa thạch, xe điện chỉ thực sự “xanh” khi nguồn điện dùng để sạc được sản xuất từ năng lượng tái tạo. Nếu không giải quyết được mối liên kết này, chính sách NEV có nguy cơ chỉ chuyển dịch phát thải từ ống xả sang nhà máy điện. Sáng kiến “Xe xanh- Điện xanh” của Thâm Quyến ra đời chính để xử lý nghịch lý đó bằng một thiết kế thể chế mang tính hệ thống, thay vì dựa vào khuyến khích hành vi tự phát.
Trọng tâm của sáng kiến nằm ở việc gắn tiêu dùng điện cho xe điện với cơ chế chứng chỉ điện xanh quốc gia. Cụ thể, mỗi 1.000 kWh điện xanh được sử dụng để sạc xe sẽ được cấp một chứng chỉ tương ứng. Cách tiếp cận này tạo ra một đơn vị đo lường chuẩn hóa cho đóng góp giảm phát thải ở cấp độ cá nhân. Thay vì chỉ nói đến “ý thức bảo vệ môi trường”, hệ thống chứng chỉ biến hành vi sạc xe thành một hành vi có thể ghi nhận, theo dõi và tích lũy trong hệ thống quản trị carbon.
Quan trọng hơn, cơ chế này tạo ra sự liên thông giữa tiêu dùng cá nhân-thị trường điện-thị trường carbon. Khi người dân có thể truy xuất nguồn gốc điện sử dụng, chẳng hạn từ điện gió ngoài khơi hay điện mặt trời, hành vi sạc xe trở thành một quyết định có cả về kinh tế lẫn đạo đức.
Việc sạc xe bằng điện xanh được “tài chính hóa” thông qua chứng chỉ và “đạo đức hóa” thông qua khả năng đo đếm đóng góp môi trường, từ đó khuyến khích hành vi xanh không chỉ trong ngắn hạn mà cả về lâu dài.
Sáng kiến “Xe xanh - Điện xanh” còn phản ánh năng lực tổ chức thị trường điện và phối hợp liên vùng của Thâm Quyến. Việc có 11 trạm sạc đạt 100% điện xanh cho thấy thành phố không chỉ dựa vào nguồn điện nội địa mà còn tận dụng cơ chế thị trường điện và chứng chỉ để huy động nguồn năng lượng tái tạo từ các khu vực khác. Đây là bước tiến quan trọng, đặc biệt trong bối cảnh các đô thị lớn thường gặp hạn chế về không gian phát triển năng lượng tái tạo tại chỗ.
THÀNH PHỐ CÓ TỈ LỆ NEV CAO NHẤT TRUNG QUỐC
Hiện nay, Thâm Quyến là thành phố đầu tiên của Trung Quốc thay thế toàn bộ xe buýt, taxi và xe dịch vụ gọi qua ứng dụng bằng phiên bản điện trong khi khoảng 77% tổng số xe mới bán ra tại Thâm Quyến vào năm 2024 là NEV (tức là gần 77 trong 100 xe đăng ký mới là NEV), cao hơn so với tỷ lệ quốc gia là 48%.
Năm 2024, thành phố sản xuất khoảng 2,935,300 NEV, là một trong những địa phương sản xuất nhiều xe nhất Trung Quốc. Tính đến tháng 6/2024, Thâm Quyến có khoảng 1,08 triệu NEV đang lưu hành trong tổng số khoảng 4,263 triệu xe trên đường, tương đương hơn 25% tổng phương tiện là NEV.
Theo báo cáo công tác chính quyền Thâm Quyến tại kỳ họp “lưỡng hội” năm 2025, thành phố với dân số chiếm 1% cả nước đã sản xuất 22% số NEV của Trung Quốc năm 2024.
Thành phố cũng đã triển khai hạn ngạch phát thải carbon, hỗ trợ chuyển từ “kiểm soát kép năng lượng” sang “kiểm soát kép carbon” trước khi có thông báo hạn ngạch quốc gia. Bên cạnh đó, hệ thống giao dịch phát thải địa phương (ETS) và trái phiếu xanh của Thâm Quyến đều được triển khai trước hệ thống ETS và trái phiếu xanh quốc gia. Khoảng 100 dự án đầu tư và tài chính khí hậu mới sẽ được triển khai trong năm 2026, cùng với 180 tỷ NDT trái phiếu xanh được phát hành.
Trường hợp của Thâm Quyến cho thấy tầm quan trọng của việc phối hợp liên ngành khi hạ tầng sạc xe điện được tích hợp vào quy hoạch đô thị, mạng lưới điện, giao thông và phòng cháy chữa cháy, thay vì chỉ xử lý theo từng bộ ngành riêng lẻ. Sự ưu tiên cho tiêu chuẩn, an toàn và khả năng tương thích nhấn mạnh rằng quyền lực công nghiệp hiện đại không chỉ nằm ở sản lượng hay trợ cấp mà ở khả năng thiết kế, chuẩn hóa và điều phối hệ thống.
Đồng thời, sáng kiến “Xe xanh - Điện xanh” biến hành vi tiêu dùng cá nhân thành một phần của hệ thống đo lường và thị trường carbon, tạo cơ chế định hình hành vi xanh dài hạn, vừa có tác dụng môi trường, vừa có giá trị kinh tế.
Với những đặc trưng này, các quốc gia khác có thể học hỏi cách thử nghiệm chính sách trong đô thị cấp cao, dùng dữ liệu và tiêu chuẩn để tối ưu hóa hạ tầng, đồng thời kết hợp các cơ chế thị trường để khuyến khích hành vi bền vững. Thay vì triển khai rời rạc hoặc dựa hoàn toàn vào doanh nghiệp, mô hình của Thâm Quyến gợi ý rằng một chiến lược tích hợp giữa nhà nước, thị trường và người dân sẽ hiệu quả hơn trong phát triển NEV, nâng cấp công nghiệp và hướng tới các mục tiêu khí hậu lâu dài.
-Huy Sơn
