Sự sụp đổ này không đồng nghĩa với sự thoái lui của tài chính khí hậu mà ngược lại, nó báo hiệu một cuộc chuyển hóa cấu trúc, từ giai đoạn biểu tượng sang giai đoạn thực dụng, dịch chuyển sang tài chính thân thiện với thiên nhiên, tài chính sinh thái thông minh…
Khi Liên minh Ngân hàng Net Zero (Net-Zero Banking Alliance, NZBA) chính thức ngừng hoạt động hồi tháng 10/2025, giới quan sát không chỉ chứng kiến sự tan rã của một sáng kiến toàn cầu từng được kỳ vọng sẽ định hình lại hệ thống tài chính. Họ chứng kiến sự thoái lui có tính biểu tượng của mô hình hợp tác tự nguyện trong bối cảnh chính trị – pháp lý ngày càng đối nghịch với ý tưởng “chuyển đổi xanh toàn cầu”.
Ra đời năm 2021 dưới sự bảo trợ của Chương trình Môi trường Liên Hiệp Quốc (UNEP FI), NZBA nhanh chóng quy tụ gần 150 tổ chức tài chính, bao gồm các định chế lớn như JPMorgan Chase, Goldman Sachs, HSBC, UBS và Barclays. Mục tiêu của liên minh này là định hướng danh mục đầu tư theo con đường phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, dựa trên các mục tiêu khoa học và các chuẩn mực minh bạch về khí thải.
CÁNH CỬA NET- ZERO KHÉP LẠI, CÁNH CỬA KHÁC MỞ RA
Thế nhưng, chỉ sau 4 năm, giấc mơ đó tan rã. Từ giữa năm 2024, hàng loạt ngân hàng lớn tại Mỹ và châu Âu đồng loạt rút lui, dưới sức ép của kiện tụng, chính trị và thị trường. Đến tháng 10/2025, NZBA chính thức tuyên bố ngừng hoạt động như một “liên minh thành viên”.
Câu hỏi đặt ra là: điều gì khiến một sáng kiến có tính toàn cầu, được hỗ trợ bởi giới tài chính hàng đầu, lại sụp đổ nhanh đến vậy? Và tương lai của Net- Zero trong ngành ngân hàng toàn cầu bị tác động thế nào?
Một yếu tố trung tâm là sự va chạm giữa lý tưởng khí hậu toàn cầu và thực tế pháp lý trong môi trường chính trị Mỹ. Các cơ quan và giới chính trị bảo thủ tại Mỹ đã sớm xem NZBA như một “âm mưu phản cạnh tranh” (anti-competitive collusion), cáo buộc rằng các thành viên của liên minh đang phối hợp để rút vốn khỏi ngành nhiên liệu hóa thạch- hành động có thể bị diễn giải là “vi phạm luật chống độc quyền”.
Bước ngoặt từ cuối năm 2024, khi 10 tổng chưởng lý các bang bảo thủ của Mỹ đệ đơn kiện BlackRock và State Street, cáo buộc họ “thông đồng để thao túng thị trường chống lại ngành than đá”, viện dẫn chính tư cách thành viên trong các liên minh “Net-Zero” làm bằng chứng.
Hai tập đoàn quản lý tài sản này nhanh chóng tuyên bố rút khỏi mọi sáng kiến khí hậu quốc tế. "Cú sốc" đó lan ra toàn hệ thống: Bank of America, Citigroup, Wells Fargo, Morgan Stanley, Goldman Sachs và JPMorgan lần lượt rút khỏi NZBA.
Khi làn sóng rút lui lan đến châu Âu, với các tên tuổi như HSBC, UBS, Barclays thì Liên minh mất đi trọng tâm. Thực chất, NZBA không thất bại vì thiếu tầm nhìn mà vì đặt niềm tin vào khả năng tự điều chỉnh của thị trường toàn cầu trong khi thiếu một khung thể chế bảo vệ các thành viên trước áp lực chính trị.
Như công ty tư vấn Ausene nhận định: “Sự tan rã của NZBA phản ánh nghịch lý cốt lõi của tài chính khí hậu, khi các cam kết tự nguyện phải đối đầu với sức ép pháp lý và lợi ích kinh tế ngắn hạn”.
Điều đáng chú ý là sự sụp đổ của NZBA không đồng nghĩa với sự thoái lui của tài chính khí hậu. Trái lại, nó mở ra một hướng chuyển dịch mới: từ “carbon neutrality” sang “biodiversity finance”- tài chính hướng tới bảo tồn đa dạng sinh học, theo đánh giá của Tạp chí chuyên về kinh doanh bền vững TriplePundit.
Sự sụp đổ của NZBA không đồng nghĩa với sự thoái lui của tài chính khí hậu. Trái lại, nó mở ra một hướng chuyển dịch mới: từ “carbon neutrality” sang “biodiversity finance”- tài chính hướng tới bảo tồn đa dạng sinh học.
Goldman Sachs là một trong những tổ chức đầu tiên rời NZBA nhưng không từ bỏ định hướng xanh. Tháng 3/2025, hãng công bố Quỹ trái phiếu đa dạng sinh học trị giá 500 triệu USD, với 20% vốn dành cho tái trồng rừng và các dự án tự nhiên trực tiếp, 80% còn lại tập trung vào việc hỗ trợ các doanh nghiệp thực thi cam kết phát triển bền vững gắn với bảo tồn hệ sinh thái.
Tháng 6/2025, bộ phận quản lý tài sản của Goldman Sachs (GSAM) ra mắt quỹ ETF GEMS, cho phép nhà đầu tư tiếp cận các trái phiếu xanh và xã hội tại các thị trường mới nổi một cách chủ động
JPMorgan Chase cũng nhanh chóng điều chỉnh chiến lược. Trước đó, Tập đoàn này công bố báo cáo về “quản trị rủi ro khí hậu” như một phần không thể tách rời trong hoạt động tài chính hàng ngày. Báo cáo nhấn mạnh: “Thành công trong kỷ nguyên khí hậu mới phụ thuộc vào khả năng tích hợp yếu tố khí hậu vào mọi quyết định kinh doanh thường nhật. Ai thích nghi sẽ dẫn đầu, ai chậm chân sẽ bị bỏ lại”.
Đơn vị này cũng công bố khuôn khổ đầu tư mới cho thị trường tín chỉ carbon nhằm bảo đảm rằng các dự án bù đắp khí thải không chỉ giảm phát thải mà còn mang lại lợi ích thực chất cho đa dạng sinh học.
BƯỚC NGOẶT TƯ DUY: TỪ TÍN CHỈ CARBON ĐẾN “TÍN CHỈ SINH HỌC”
Thị trường tín chỉ carbon toàn cầu dự kiến sẽ đạt 1 tỷ tín chỉ mỗi năm vào năm 2030, tương đương hàng trăm tỷ USD đầu tư. Tuy nhiên, các nghiên cứu chỉ ra rằng nhiều dự án bù đắp carbon có hiệu quả hạn chế, thậm chí còn gây hại cho hệ sinh thái.
Nhận thấy điều này, JPMorgan hợp tác với công ty quản lý carbon Carbon Direct, phát hành sách trắng về “khung đầu tư song mục tiêu” (dual-outcome framework), trong đó nhấn mạnh rằng các dự án carbon offset cần được thiết kế để đạt đồng thời 2 kết quả: giảm phát thải và tăng cường đa dạng sinh học.
Phó Chủ tịch phụ trách khử carbon cảnh quan tại Công ty tư vấn Carbon Direct Sarah Federman nhận xét: “Đầu tư vào các giải pháp dựa vào thiên nhiên đòi hỏi vừa tính nghiêm ngặt khoa học, vừa sự gắn kết địa phương. Cùng với JPMorgan, chúng tôi đã xây dựng một khuôn khổ dựa trên dữ liệu, giúp thị trường chọn lựa các dự án thật sự đóng góp cho cả khí hậu và hệ sinh thái”.
Báo cáo phân tích hơn 1.600 dự án bù đắp toàn cầu, chỉ ra những hạn chế và đề xuất 6 nguyên tắc hành động, trong đó nguyên tắc đầu tiên là “tính đặc thù địa điểm”.
Khung này cũng khuyến nghị về quy trình đặt mục tiêu, quản lý dự án và giám sát dài hạn- một nỗ lực nhằm tái định nghĩa cách thức mà giới tài chính đánh giá tác động sinh thái của đầu tư.
CHIẾN LƯỢC SINH TỒN CỦA GIỚI TÀI CHÍNH VÀ SỰ TÁI CẤU TRÚC CÁCH TIẾP CẬN “TÀI CHÍNH XANH”
Nếu nhìn xa hơn câu chuyện của NZBA, dễ thấy một xu hướng rộng hơn: sự chuyển dịch của các định chế tài chính từ liên minh tập thể sang hành động độc lập và linh hoạt hơn.
Khi môi trường chính trị Mỹ trở nên “khắc nghiệt” đối với khái niệm ESG, các ngân hàng buộc phải tái cấu trúc cách tiếp cận “tài chính xanh” để tránh bị ràng buộc bởi cáo buộc pháp lý.
Trong khi NZBA từng là biểu tượng của “toàn cầu hóa xanh” thì mô hình mới của các tập đoàn như Goldman Sachs hay JPMorgan lại thể hiện một chủ nghĩa thực dụng chiến lược (strategic pragmatism): tách rời khỏi khung thể chế quốc tế để duy trì không gian hành động riêng.
Sự chuyển dịch từ “Net-Zero carbon” sang “nature-positive finance” (tài chính thân thiện với thiên nhiên) có thể được xem như bước tiến thứ hai trong tiến trình chuyển đổi bền vững của hệ thống tài chính toàn cầu.
Điều này phản ánh một nghịch lý thú vị: các định chế tài chính đang rút lui khỏi các diễn đàn hợp tác nhưng không rút lui khỏi cuộc chiến khí hậu. Họ đơn giản là tìm cách tiếp cận “phi liên minh nhưng không phi trách nhiệm”.
Sự trỗi dậy của “tài chính đa dạng sinh học” không phải ngẫu nhiên. Sau hơn một thập kỷ tập trung gần như tuyệt đối vào chỉ tiêu carbon, giới học giả và hoạch định chính sách nhận ra rằng ổn định khí hậu không thể tách rời khỏi tính toàn vẹn sinh thái.
Các hệ sinh thái tự nhiên như rừng, đất ngập nước, rạn san hô vừa là bể hấp thụ carbon, vừa là nền tảng cho an ninh lương thực, nước sạch và sinh kế của hàng tỷ người. Suy thoái sinh học không chỉ là một thảm họa môi trường mà còn là rủi ro tài chính có tính hệ thống.
Do đó, sự chuyển dịch từ “Net-Zero carbon” sang “nature-positive finance” (tài chính thân thiện với thiên nhiên) có thể được xem như bước tiến thứ hai trong tiến trình chuyển đổi bền vững của hệ thống tài chính toàn cầu.
Từ góc nhìn chiến lược, đây là cách các ngân hàng giảm thiểu rủi ro (tránh khung antitrust) trong khi tăng cường vị thế đạo đức và thương hiệu xanh.
SỰ PHÂN HÓA KHU VỰC: BA CON ĐƯỜNG HẬU NZBA
Tương lai của Net-Zero trong ngân hàng toàn cầu sẽ không đồng nhất. Thay vào đó, sẽ hình thành 3 mô hình khu vực:
Mô hình Bắc Mỹ – “market-driven Net-Zero” (tiếp cận dựa trên thị trường): Các ngân hàng Mỹ sẽ tránh khung hợp tác quốc tế nhưng tiếp tục đầu tư mạnh vào climate intelligence- dữ liệu, mô hình rủi ro, và sản phẩm phái sinh khí hậu. Thị trường chứ không phải chính phủ sẽ là động lực. Các công ty như BlackRock và Goldman Sachs sẽ tiếp tục “nội hóa” yếu tố khí hậu vào danh mục đầu tư mà không cần liên minh chính trị.
Mô hình châu Âu – “regulation-driven Net-Zero” (tiếp cận dựa trên quy tắc): Liên minh châu Âu (EU) sẽ duy trì vai trò dẫn dắt thông qua Chỉ thị Báo cáo Bền vững Doanh nghiệp (CSRD) và Green Taxonomy, buộc các ngân hàng phải định lượng rủi ro khí hậu. Ở châu Âu, Net-Zero sẽ không biến mất mà trở thành nghĩa vụ pháp lý. Hệ thống giám sát của Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) và Cơ quan Chứng khoán châu Âu (ESMA) sẽ biến “Net-Zero compliance” thành tiêu chuẩn bắt buộc.
Mô hình châu Á – “developmental Net-Zero” (tiếp cận dựa trên phát triển): Tại các nền kinh tế như Singapore, Nhật Bản và Hàn Quốc, Net-Zero sẽ được gắn với chiến lược công nghiệp hóa xanh và chuyển đổi năng lượng. Các ngân hàng quốc gia và khu vực sẽ phối hợp với chính phủ để tài trợ cho hạ tầng bền vững, hydrogen xanh, và thị trường tín chỉ carbon khu vực. Đây là mô hình kết hợp giữa phát triển và an ninh năng lượng, tương tự triết lý “developmental state” trong kinh tế học Đông Á.
Có thể thấy, sự tan rã của Liên minh Ngân hàng Net-Zero không nên được hiểu như thất bại của tham vọng toàn cầu, mà là một giai đoạn chuyển hóa cần thiết của tài chính khí hậu. Các ngân hàng toàn cầu, đặc biệt tại Mỹ, đang học cách vượt qua giới hạn của hợp tác tự nguyện để tái định hình vai trò lãnh đạo khí hậu thông qua đổi mới sản phẩm, công nghệ và tiêu chuẩn đánh giá.
Từ quỹ trái phiếu đa dạng sinh học đến khuôn khổ tín chỉ 2 mục tiêu, họ đang thiết kế một ngôn ngữ mới của tài chính: vừa phù hợp với thị trường, vừa gắn kết với mục tiêu sinh thái.
Tuy nhiên, thách thức lớn nhất vẫn còn ở phía trước. Khi chính phủ Mỹ tạm rút lui khỏi các sáng kiến toàn cầu, trách nhiệm chuyển đổi bền vững dồn nhiều hơn lên vai khu vực tư nhân. Nếu các định chế tài chính không chỉ dừng ở những dự án biểu tượng mà thật sự lồng ghép giá trị sinh thái vào cấu trúc định giá rủi ro và lợi nhuận thì sự sụp đổ của NZBA có thể trở thành bước ngoặt mở ra một thời kỳ mới: thời kỳ của “tài chính sinh thái thông minh”, nơi lợi ích kinh tế và sinh thái được tích hợp.
-Huy Sơn
