Giai đoạn tới, Việt Nam dự kiến huy động nguồn lực đầu tư công ở quy mô kỷ lục. Tuy nhiên, nếu không tháo gỡ dứt điểm các “điểm nghẽn” mang tính hệ thống và nguồn cung vật liệu, hiệu quả lan tỏa của dòng vốn sẽ khó đạt được như kỳ vọng…
Dự kiến giai đoạn 2026 - 2030, tổng chi đầu tư phát triển của Việt Nam có thể đạt mức kỷ lục 8,5 triệu tỷ đồng. Tuy nhiên, giới chuyên gia cho rằng nếu không quyết liệt xử lý các nút thắt mang tính “hệ thống” về thể chế và nguồn cung vật liệu, hiệu quả lan tỏa của dòng vốn khổng lồ này sẽ bị kìm hãm, đe dọa trực tiếp đến mục tiêu tăng trưởng kinh tế.
THÁO GỠ NÚT THẮT CĂN CƠ
Tại tọa đàm “Đầu tư công - Gỡ nút thắt để bứt phá tăng trưởng năm 2026”, do Tạp chí Diễn đàn Doanh nghiệp phối hợp với Hiệp hội Công nghiệp khoáng sản TP. Hồ Chí Minh tổ chức ngày 23/12, ông Võ Tân Thành, Phó Chủ tịch Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), cho biết với mục tiêu hoàn thành 5.000 km đường cao tốc vào năm 2030, cùng hàng loạt dự án trọng điểm như đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam, các cảng hàng không quốc tế và metro, quy mô vốn đầu tư công sẽ được mở rộng mạnh mẽ chưa từng có.
Tuy nhiên, ông Thành cho rằng từ thực tiễn giai đoạn 2021 - 2025, những thách thức về tiến độ và hiệu quả sử dụng vốn không chỉ xuất hiện ở vài dự án cá biệt mà đã trở thành những nút thắt mang tính hệ thống. Đó là những hạn chế trong thiết kế thể chế, cơ chế phối hợp và năng lực thực thi lặp đi lặp lại ở nhiều cấp, nhiều ngành.
“Các nút thắt này khiến dự án chậm tiến độ, đội vốn và làm giảm hiệu quả lan tỏa đối với nền kinh tế. Nếu không được tháo gỡ căn cơ, tình trạng này sẽ tái diễn trong giai đoạn 2026 - 2030. Trong đó, điểm nghẽn về nguồn cung và giá vật liệu xây dựng; đặc biệt là cát, đá, vật liệu san lấp tác động trực tiếp đến tiến độ hạ tầng trọng điểm,” Phó Chủ tịch VCCI nhận định.
Đồng quan điểm, TS. Đỗ Thiên Anh Tuấn cho biết đầu tư công không đơn thuần là công cụ kích cầu ngắn hạn mà là đòn bẩy năng lực cạnh tranh quốc gia.
Dẫn chứng nghiên cứu giai đoạn 2010 - 2024, ông Tuấn chỉ ra cứ 1% GDP vốn đầu tư công tăng thêm sẽ đóng góp 0,2% vào tăng trưởng GDP năm đầu và tạo hiệu ứng lan tỏa tới 0,85% trong 4 năm tiếp theo.
“Đầu tư công không chỉ đơn thuần là một công cụ để kích thích tổng cầu trong ngắn hạn mà quan trọng hơn, đây chính là đòn bẩy để cải thiện năng suất và năng lực cạnh tranh dài hạn cho quốc gia. Để hiện thực hóa mục tiêu tăng trưởng kinh tế ít nhất 10% từ năm 2026 trở đi, sự phụ thuộc vào tăng trưởng đầu tư công là rất lớn”, ông Tuấn nhận định.
Mặt khác, theo ông Võ Minh Đức, Phó Chủ tịch Hiệp hội Công nghiệp Khoáng sản TP. Hồ Chí Minh, sự thiếu hụt trầm trọng nguồn cung đã đẩy giá cả leo thang, đẩy nhà thầu vào thế khó.
Ông Đức phân tích gốc rễ vấn đề nằm ở tư duy quy hoạch. Trong khi các vật liệu như xi măng, gạch, kính có quy hoạch quốc gia rõ ràng, thì các vật liệu thiết yếu cho hạ tầng như đất, cát, đá lại nằm trong “khoảng trống quản lý”.
“Không có cơ quan nào thực sự nắm vai trò điều tiết tổng thể nhu cầu vật liệu thông thường cho các công trình quốc gia. Điều này dẫn đến sự lệch pha nghiêm trọng. Quy hoạch cho phép trữ lượng hàng tỷ mét khối, nhưng để đưa vào khai thác lại là hành trình gian nan do giấy phép cũ hạn chế độ sâu, thời hạn ngắn,” ông Đức chia sẻ.
Thêm vào đó, tâm lý “giữ an toàn” của các sở ngành địa phương khiến thủ tục cấp phép, nâng công suất bị trì hoãn. Ngay tại đô thị đặc biệt như TP. Hồ Chí Minh, dù nhu cầu đá xây dựng năm 2026 dự kiến lên tới 26 triệu m3, cơ chế liên kết vùng để điều tiết nguồn cung vẫn chưa rõ ràng.
CẦN NHỮNG CÁCH TIẾP CẬN MỚI ĐỂ BỨT PHÁ
Để hiện thực hóa khát vọng bứt phá đầu tư công, TS. Đỗ Thiên Anh Tuấn kiến nghị chuyển trọng tâm từ việc chỉ ưu tiên tỷ lệ giải ngân (như một KPI duy nhất) sang đánh giá hiệu quả kinh tế thực chất suốt vòng đời dự án.
“Cơ quan quản lý cần chú trọng vào giá trị hiện tại ròng của dự án, đảm bảo quyết định đầu tư dựa trên tính toán khoa học thay vì cảm tính. Đặc biệt, khâu kiểm toán và đánh giá sau dự án vốn đang là điểm yếu cần được thiết lập chặt chẽ để rút kinh nghiệm cho các chu kỳ sau,” ông Tuấn nhấn mạnh.
Bên cạnh đó, ông Tuấn đề xuất các giải pháp kỹ thuật như: nâng cao chất lượng chuẩn bị dự án để giảm độ trễ hành chính; điều hành vốn linh hoạt (cho phép tái phân bổ từ dự án chậm sang dự án tốt); dứt khoát trong giải phóng mặt bằng.
Đối với nút thắt vật liệu xây dựng, ông Võ Minh Đức đưa ra kiến nghị công tác chuẩn bị nguồn vật liệu nên được thực hiện song song với giải phóng mặt bằng ngay từ khi phê duyệt chủ trương đầu tư, thay vì tình trạng “nước đến chân mới nhảy” như hiện nay.
Phó Chủ tịch Hiệp hội Công nghiệp Khoáng sản TP. Hồ Chí Minh kiến nghị Bộ Xây dựng cần đóng vai trò là đầu mối chỉ đạo và điều tiết nhu cầu vật liệu liên vùng để tránh cục bộ địa phương.
Các địa phương cũng cần lập quy hoạch nhu cầu vật liệu phù hợp với quy hoạch khoáng sản, cho phép các mỏ hiện hữu được linh hoạt nâng công suất và tăng độ sâu khai thác dựa trên nhu cầu thực tế của thị trường thay vì áp đặt các định mức cứng nhắc.
Ông Đức cũng kỳ vọng vào sự thay đổi của Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024 trong việc phân cấp cho chính quyền địa phương phê duyệt các khu vực không đấu giá quyền khai thác. Đây là mấu chốt để giải quyết bài toán cho các mỏ đang hoạt động muốn mở rộng hoặc xuống sâu mà không phải trải qua quy trình đấu giá phức tạp, vốn thường gây ra xung đột về quyền lợi đất đai và máy móc thiết bị giữa doanh nghiệp cũ và mới.
Đồng thời, cần mạnh dạn chuyển từ tư duy “tiền kiểm” sang “hậu kiểm” trong quản lý đầu tư để giảm bớt các thủ tục hành chính rườm rà cho doanh nghiệp.
-Thanh Thủy
