Luật mới của Nhật Bản nhằm kiểm soát các “ông lớn” công nghệ như Google và Apple chính thức được thông qua, đánh dấu bước đi cứng rắn đầu tiên của Tokyo trong việc tái định hình hệ sinh thái số. Với trọng tâm là smartphone, cửa hàng ứng dụng và thanh toán số, đạo luật được kỳ vọng mở rộng cạnh tranh, mang lại thêm lựa chọn cho người tiêu dùng và nhà phát triển, song cũng đặt ra những câu hỏi lớn về an ninh, trách nhiệm và năng lực thích ứng của doanh nghiệp nội địa…
Sau nhiều năm dè dặt, Nhật Bản đã chính thức bước vào cuộc chơi điều tiết Big Tech. Ngày 18/12, Quốc hội Nhật Bản thông qua với sự nhất trí cao Luật Thúc đẩy Cạnh tranh đối với Phần mềm Smartphone được Chỉ định, đánh dấu nỗ lực toàn diện đầu tiên của nước này nhằm hạn chế sự thống lĩnh của các tập đoàn công nghệ lớn và thúc đẩy cạnh tranh trên thị trường số.
Được thông qua từ tháng 6/2024 sau quá trình thảo luận nhanh, đạo luật mới đi xa hơn đáng kể so với luật ban hành năm 2021 - vốn chủ yếu kêu gọi các nền tảng cải thiện thực tiễn kinh doanh và báo cáo định kỳ. Lần này, Nhật Bản không chỉ “khuyến nghị” mà đã đưa ra những ràng buộc pháp lý cụ thể, có khả năng làm thay đổi cấu trúc thị trường.
NHẬT BẢN HỌC CHÂU ÂU, NHẮM THẲNG GOOGLE VÀ APPLE
Luật mới của Nhật Bản được xây dựng dựa nhiều trên tinh thần của Đạo luật Thị trường Kỹ thuật số (Digital Markets Act - DMA) của Liên minh châu Âu, đồng thời xác định rõ đối tượng điều chỉnh là các “người gác cổng” (gatekeepers) trong hệ sinh thái số.
Trên thực tế, luật tập trung trực tiếp vào hai tập đoàn đang thống trị thị trường smartphone toàn cầu cũng như tại Nhật Bản: Google và Apple. Theo quy định mới, các doanh nghiệp được xác định là gatekeepers sẽ phải tuân thủ một loạt nghĩa vụ nhằm hạ thấp rào cản gia nhập thị trường trong bốn lĩnh vực then chốt: hệ điều hành di động, cửa hàng ứng dụng, công cụ tìm kiếm và trình duyệt.
Cụ thể, Google và Apple - cùng với iTunes, đơn vị do Apple vận hành riêng tại Nhật Bản - sẽ phải cho phép bên thứ ba vận hành các cửa hàng ứng dụng độc lập trên nền tảng của mình, cho phép áp dụng các phương thức thanh toán khác ngoài hệ thống do chính họ cung cấp, đồng thời bảo đảm các công cụ tìm kiếm cạnh tranh được hiển thị rõ ràng cho người dùng thay vì mặc định ưu tiên các dịch vụ nội bộ.
Việc không tuân thủ các yêu cầu này có thể dẫn đến các khoản phạt tài chính, trong khi những ngoại lệ chỉ được chấp nhận vì lý do an ninh, bảo vệ dữ liệu cá nhân hoặc bảo vệ trẻ vị thành niên. Ngoài ra, các gatekeepers sẽ phải nộp báo cáo tuân thủ cho chính phủ và cung cấp thông tin liên quan cho cơ quan chức năng khi được yêu cầu.
Thực tế, luật mới không xuất hiện trong “khoảng trống chính sách”. Trước đó, cả Google và Apple đều từng là đối tượng điều tra của Ủy ban Thương mại Công bằng Nhật Bản (FTC). Apple bị chỉ trích vì không cho phép cửa hàng ứng dụng bên thứ ba hoạt động trên iOS và buộc các nhà phát triển sử dụng hệ thống thanh toán nội bộ, với mức phí từ 15% đến 30%. Google, trong khi đó, bị xác định là vi phạm luật chống độc quyền khi gián tiếp “dẫn dắt” người dùng smartphone sử dụng công cụ tìm kiếm của chính mình.
FTC - cơ quan phụ trách cạnh tranh và chống độc quyền - hiện đang đẩy mạnh cả hai hướng: làm rõ tiêu chí can thiệp pháp lý và nâng cao nhận thức của công chúng. Tháng này, cơ quan đã ra mắt một trang web dành cho người dân, sử dụng thiết kế thân thiện cùng các video giải thích ngắn gọn về tác động của luật mới.
DOANH NGHIỆP LO NGẠI, THỊ TRƯỜNG KỲ VỌNG
Phản ứng từ các bên liên quan cho thấy sự phân hóa rõ rệt. Apple bày tỏ lo ngại rằng luật mới có thể làm suy yếu “khu vườn khép kín” - yếu tố tạo nên lợi thế cạnh tranh cốt lõi của hãng. Doanh nghiệp này kêu gọi chính phủ Nhật Bản cân nhắc vai trò của Apple như một nhà cung cấp nền tảng và áp dụng các biện pháp nghiêm ngặt hơn để bảo vệ an toàn hệ thống, cho rằng việc “mở cửa” có thể làm gia tăng rủi ro cho người tiêu dùng và dữ liệu cá nhân.
Theo khảo sát của Mobile Marketing Data Lab, iPhone hiện chiếm 48,3% thị phần smartphone chính tại Nhật Bản, chỉ thấp hơn đôi chút so với Android của Google ở mức 51,4% - cho thấy mức độ cạnh tranh song mã rõ rệt.
Google, về phần mình, đã thành lập một liên minh cùng Meta, Qualcomm và một số đối tác khác để đối thoại với cơ quan chức năng và tham gia quá trình xây dựng hướng dẫn thực thi. Tuy nhiên, các doanh nghiệp trong liên minh này cũng phàn nàn về sự mơ hồ trong các chi tiết do FTC đưa ra.
Ở chiều ngược lại, Diễn đàn Nội dung Di động Nhật Bản – tổ chức đại diện cho nhiều doanh nghiệp công nghệ – đã hoan nghênh luật mới, coi đây là nỗ lực cần thiết nhằm khắc phục những tác động tiêu cực từ sự độc quyền của hệ sinh thái di động.
NGƯỜI DÙNG ĐƯỢC GÌ, AI CHỊU TRÁCH NHIỆM?
Về lý thuyết, người dùng smartphone tại Nhật Bản sẽ là nhóm hưởng lợi rõ ràng nhất. Luật mới mở ra nhiều lựa chọn hơn về ứng dụng, phương thức thanh toán và khả năng tương thích giữa các thiết bị.
Một điểm đáng chú ý là yêu cầu khả năng tương tác giữa các thiết bị của các nhà sản xuất khác nhau. Điều này có thể làm suy yếu các lợi thế độc quyền lâu nay của Big Tech. Chẳng hạn, tính năng AirDrop - vốn chỉ hoạt động giữa các thiết bị Apple - sẽ buộc phải mở rộng khả năng tương thích trong tương lai.
Đối với các nhà phát triển, việc hạ thấp rào cản gia nhập được kỳ vọng sẽ giúp tăng doanh thu và tạo điều kiện hình thành một hệ sinh thái mở hơn. Theo ông Daisuke Korenaga, giáo sư Đại học Tohoku và chuyên gia luật số, đây có thể là cơ hội để xuất hiện những ứng dụng mới mang đậm bản sắc văn hóa Nhật Bản.
Tuy nhiên, ông Korenaga cũng lưu ý một vấn đề then chốt: an ninh và trách nhiệm pháp lý. Khi hệ sinh thái trở nên mở hơn, câu hỏi đặt ra là ai sẽ chịu trách nhiệm nếu xảy ra sự cố - nhà phát triển, nhà cung cấp nền tảng hay bên trung gian?
“Điều đó đòi hỏi năng lực công nghệ và đầu tư đáng kể,” ông Korenaga nhận định, đồng thời nhấn mạnh sự cần thiết để các doanh nghiệp Nhật Bản giảm phụ thuộc vào các nhà cung cấp hệ điều hành nước ngoài.
Luật mới của Nhật Bản được xây dựng trước làn sóng trí tuệ nhân tạo tạo sinh, và hiện mới chỉ tập trung vào lĩnh vực smartphone. Trong bối cảnh Big Tech đang nhanh chóng chuyển trọng tâm sang AI, còn công nghệ ngày càng gắn với cạnh tranh địa chính trị, đạo luật này có thể chỉ là bước đi khởi đầu.
Câu hỏi lớn vẫn còn bỏ ngỏ: liệu Nhật Bản có thể tạo ra một môi trường cạnh tranh thực sự bình đẳng giữa doanh nghiệp nội địa và các “gã khổng lồ” toàn cầu, hay luật mới chỉ đủ để điều chỉnh hành vi, chứ chưa thể thay đổi cán cân quyền lực? Dù vậy, việc Tokyo chính thức lựa chọn con đường điều tiết cứng rắn cho thấy một thông điệp rõ ràng: kỷ nguyên “để Big Tech tự do định hình luật chơi” đang dần khép lại.
The Japan Time-Trọng Hoàng
