Trong vài thập kỷ gần đây, vùng Đông Nam Bộ (gồm TP.Hồ Chí Minh, Bình Dương cũ, Đồng Nai và Bà Rịa - Vũng Tàu cũ) đã trở thành đầu tàu kinh tế của Việt Nam, đóng góp lớn vào tăng trưởng GDP quốc gia và thu hút dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài. Đi kèm với tốc độ tăng trưởng đó là áp lực nặng nề lên môi trường tự nhiên, khi công nghiệp hóa, đô thị hóa diễn ra nhanh hơn tốc độ quản lý và bảo vệ môi trường...
Theo “Báo cáo Triển vọng Năng lượng Việt Nam - Đường đến phát thải ròng bằng 0” - một nghiên cứu liên ngành được công bố tại Hà Nội hồi tháng 7/2025, Việt Nam nói chung và Đông Nam Bộ nói riêng, đang hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, nhưng thực tế tăng trưởng kinh tế hàng năm ở mức 6 - 7% đã khiến nhu cầu năng lượng và phát thải khí nhà kính tăng nhanh.
Điều này tạo ra một nghịch lý, khi vừa mở rộng sản xuất vừa phải đối mặt với cái giá môi trường ngày càng đắt đỏ.
ÁP LỰC TĂNG TRƯỞNG VÀ THÁCH THỨC MÔI TRƯỜNG
Tại TP.Hồ Chí Minh, tốc độ đô thị hóa đặt ra những thách thức lớn với chất lượng không khí.
Theo dữ liệu môi trường quốc gia, hai thành phố lớn là Hà Nội và TP.Hồ Chí Minh nằm trong số các đô thị có mức độ ô nhiễm không khí cao nhất Việt Nam, với chỉ số chất lượng không khí (AQI) thường xuyên vượt mức an toàn của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đối với bụi mịn PM2.5.
Một số khảo sát khác cũng đã ghi nhận rằng chỉ trong năm gần đây, số ngày AQI ở mức không lành mạnh vẫn chiếm tỷ lệ đáng kể trong tổng số ngày theo dõi.
Bên cạnh đó, việc mở rộng các khu công nghiệp, các dự án hạ tầng lớn, kể cả dự án sân bay Long Thành (tỉnh Đồng Nai),… cũng từng gây ra tranh luận về nguy cơ ô nhiễm từ bụi construction như báo cáo kiểm tra môi trường từng ghi nhận bụi đỏ lan rộng, ảnh hưởng tới nông nghiệp địa phương và sức khỏe người dân.
Ô NHIỄM KHÔNG KHÍ, NƯỚC, ĐẤT: THỰC TẾ VÀ HỆ LỤY
Sự gia tăng của khí thải công nghiệp và khí thải giao thông đang đẩy chất lượng không khí ở khu vực này vào ngưỡng báo động. Dữ liệu thống kê của Cơ quan Điều phối Thương mại Toàn cầu (ITA) thuộc Bộ Thương mại Hoa Kỳ đã cho thấy, ở nhiều đô thị lớn, các ngày có chỉ số AQI vượt mức an toàn tiếp tục xuất hiện với tần suất cao, chủ yếu do PM2.5 và các khí ô nhiễm khác phát sinh từ hoạt động xây dựng, đốt nhiên liệu hóa thạch và phương tiện giao thông chưa kiểm soát khí thải tốt.
Theo Sở Tài nguyên và Môi trường TP.Hồ Chí Minh, ô nhiễm không khí không chỉ phát sinh từ công nghiệp, mà còn từ lượng lớn xe cơ giới lưu thông mỗi ngày. Điều này đặt ra yêu cầu về quản lý khí thải phương tiện và giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch, hướng đến vận tải xanh.
Giá trị AQI cao không chỉ ảnh hưởng đến thị giác và hô hấp của người dân, mà còn liên quan tới các bệnh mãn tính như viêm phổi, hen suyễn theo nhiều nghiên cứu y tế gần đây.
Cũng như không khí - với bụi và khí thải tác động trực tiếp đến sức khỏe con người, thì nguồn nước - với dòng sông bị đe dọa do ô nhiễm, chất lượng nước tại vùng Đông Nam Bộ cũng đang là mối quan tâm lớn. Quá trình đô thị hóa nhanh kéo theo lượng nước thải sinh hoạt và công nghiệp tăng vọt, trong khi hệ thống xử lý chưa đồng bộ đủ năng lực để đáp ứng mức xả thải ngày càng lớn.
Báo cáo quốc tế về môi trường nước của Ngân hàng Thế giới (WB) cũng chỉ ra rằng chỉ một phần nhỏ nước thải đô thị và công nghiệp được xử lý trước khi xả vào sông ngòi, dẫn đến sự suy giảm chất lượng nước mặt và nước ngầm.
Hiện nay, trong nhiều khu công nghiệp, việc xử lý nước thải đạt tiêu chuẩn chất lượng vẫn còn là một thách thức lớn. Điều này ảnh hưởng đến nguồn nước sinh hoạt và nông nghiệp của cộng đồng người dân quanh các lưu vực sông. Khi nguồn nước sạch bị đe dọa, chi phí xử lý nước sinh hoạt tăng; sức khỏe cộng đồng và hoạt động nông nghiệp, thủy sản phụ thuộc vào nguồn nước tự nhiên cũng bị ảnh hưởng xấu.
Trong khi đó, sự mở rộng của công nghiệp và đô thị cũng kéo theo thoái hóa đất và mất đa dạng sinh thái. Việc chuyển đất nông nghiệp sang mục đích xây dựng, khu công nghiệp, hạ tầng làm giảm diện tích đồng ruộng và rừng, ảnh hưởng tới trữ carbon tự nhiên và khả năng duy trì hệ sinh thái. Nhiều khu vực gần các nhà máy cũng ghi nhận sự suy giảm chất lượng đất do tích tụ kim loại nặng và các chất ô nhiễm khác từ các hoạt động sản xuất chưa kiểm soát tốt.
Các hoạt động sử dụng phân bón hóa học và thuốc trừ sâu không theo tiêu chuẩn trong nông nghiệp cũng góp phần làm thoái hóa đất, làm mất chất hữu cơ và giảm khả năng chống xói mòn.
Điều này đã dẫn đến những hệ lụy lan rộng. Không chỉ tác động tới môi trường tự nhiên, ô nhiễm không khí, nước và đất còn ảnh hưởng trực tiếp tới sức khỏe cộng đồng, năng suất lao động và chi phí y tế.
Nhiều nghiên cứu cho thấy môi trường ô nhiễm làm gia tăng các bệnh về phổi, tim mạch và các bệnh mạn tính khác, dẫn đến gánh nặng kinh tế xã hội cho các địa phương đang phát triển nhanh như Đông Nam Bộ.
HƯỚNG TỚI PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG: GIẢI PHÁP VÀ CAM KẾT
Đối diện với cái giá môi trường của tăng trưởng nhanh, nhiều chuyên gia cho rằng cần một chiến lược phát triển bền vững lâu dài.
Theo chương trình Net Zero tại Đông Nam Bộ, việc áp dụng công nghệ sạch, tăng cường hiệu quả xử lý khí thải và nước thải, cũng như đối thoại với cộng đồng doanh nghiệp là bước đi thiết yếu để giảm thiểu tác động xấu đến môi trường.
Cụ thể, Bộ Khoa học và Công nghệ đã phối hợp với các cơ quan, tổ chức, nhà khoa học, chuyên gia khẩn trương xây dựng và ban hành Chương trình Khoa học và Công nghệ cấp quốc gia với mã số KC.16/24-30.
Chương trình này sẽ song hành cùng với các chương trình khoa học và công nghệ quốc gia khác đã và đang thực hiện để chung tay thúc đẩy các giải pháp khoa học và công nghệ; đặc biệt là hướng tới công nghệ xanh, công nghệ giảm phát thải khí nhà kính, góp phần thực hiện cam kết của Việt Nam tại Hội nghị thượng đỉnh về biến đổi khí hậu của Liên hợp quốc năm 2021 (COP26).
Mục tiêu phát thải ròng bằng 0 là nền tảng để định hình lại mô hình tăng trưởng, khuyến khích đổi mới sáng tạo và áp dụng năng lượng tái tạo cho các ngành sản xuất trọng yếu.
Mô hình kinh tế tuần hoàn cũng đang được nhiều doanh nghiệp áp dụng, trong đó ưu tiên tái sử dụng và tái chế nguồn nhiên liệu, nước và chất thải, giảm thiểu việc phụ thuộc vào nguyên liệu mới và giảm lượng chất thải công nghiệp xả ra môi trường.
-Anh Khuê
