Thị trường điện cạnh tranh đã được hình thành và phát triển gần 20 năm, tuy nhiên, thực tiễn triển khai cũng cho thấy vẫn còn nhiều hạn chế, đòi hỏi cần hoàn thiện khung pháp lý đồng bộ, dài hạn, minh bạch và phù hợp thông lệ quốc tế…
Tại diễn đàn “Xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, minh bạch: Thách thức và cơ hội cho doanh nghiệp” diễn ra ngày 18/12/2025, ông Hồ Đình Thám, Cố vấn thường trú về thị trường điện, Cục Điện lực, Bộ Công Thương, cho biết quá trình phát triển thị trường điện cạnh tranh kể từ năm 2006 đến nay đã đạt được những kết quả nhất định, góp phần nâng cao hiệu quả vận hành hệ thống điện, tăng tính cạnh tranh và thu hút đầu tư vào lĩnh vực phát điện.
ĐANG Ở GIAI ĐOẠN THỊ TRƯỜNG CẠNH TRANH NHƯNG CHƯA HOÀN CHỈNH
Theo lộ trình được quy định tại Quyết định số 63/2013/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ về hình thành và phát triển các cấp độ thị trường điện lực, Việt Nam hiện đang ở giai đoạn thị trường bán buôn điện cạnh tranh, song vẫn chưa hoàn chỉnh. Thực tế triển khai cho thấy vẫn còn nhiều hạn chế, cả về chất lượng cạnh tranh lẫn khả năng truyền dẫn lợi ích từ khâu sản xuất đến người tiêu dùng cuối cùng.
TS Nguyễn Quốc Thập, Chủ tịch Hội Dầu khí Việt Nam chia sẻ thị trường năng lượng cạnh tranh đã được đặt vấn đề từ năm 2006, nhưng những gì đã làm được vẫn rất xa theo mục tiêu đã đề ra, mặc dù trước đó, các phương thức thực hiện đã được đưa ra khá chi tiết. Một trong những điểm nghẽn lớn nhất hiện nay, đó là nhận thức và tư duy.
Nhấn mạnh đến các thách thức trong việc xây dựng thị trường năng lượng cạnh tranh, ông Nguyễn Quang Huân, Ủy viên Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội, Chủ tịch HĐQT Công ty CP Halcom Việt Nam, cho rằng đó là sự chồng chéo giữa các luật như Luật Điện lực, Luật Quy hoạch, Luật Đầu tư, Luật Đấu thầu, Luật Đất đai, Luật Bảo vệ môi trường. Những điểm giao thoa này tạo ra khoảng trống pháp lý hoặc thủ tục phức tạp, gây khó khăn cho doanh nghiệp lẫn cơ quan quản lý.
Hiện tại, Việt Nam cũng chưa có hành lang pháp lý hoàn chỉnh cho thị trường điện bán buôn cạnh tranh, cho cơ chế hợp đồng mua bán điện trực tiếp (DPPA), hay cho thị trường tín chỉ carbon, trong khi đây là những công cụ rất quan trọng trong xu thế hội nhập và phát triển bền vững.
"Bài học từ nhiều quốc gia cho thấy thị trường năng lượng chỉ có thể vận hành minh bạch nếu được đặt trên nền tảng pháp lý ổn định, nhất quán và dự báo được trong dài hạn", ông Huân nói thêm.
Về thực tiễn, nhiều bất cập đang ảnh hưởng trực tiếp đến sự phát triển của thị trường năng lượng. Ông Huân chỉ rõ: cơ chế giá chưa phản ánh đủ chi phí và rủi ro, gây khó khăn cho nhà đầu tư và làm giảm động lực đổi mới công nghệ.
Cơ chế điều chỉnh giá điện còn chậm, thiếu tính dự báo, không đáp ứng yêu cầu thị trường mở và hội nhập. Cơ quan điều tiết năng lượng chưa có đủ tính độc lập, trong khi dữ liệu thị trường như giá giao dịch, phụ tải, phương thức vận hành hệ thống… chưa được công bố minh bạch, ảnh hưởng tới năng lực dự báo và niềm tin của doanh nghiệp.
Công nghệ số, dữ liệu lớn và trí tuệ nhân tạo vẫn chưa được áp dụng mạnh mẽ trong giám sát giao dịch, ngăn ngừa rủi ro và phát hiện bất thường, khiến hoạt động giám sát chủ yếu mang tính thủ công và phản ứng chậm.
“Những yếu tố trên cho thấy thị trường năng lượng Việt Nam đang bước vào một giai đoạn phát triển mới, nhưng bộ công cụ quản lý, pháp lý và giám sát vẫn chưa theo kịp yêu cầu thực tiễn. Nếu không cải cách kịp thời sẽ gặp khó khăn trong việc thu hút nguồn lực xã hội, đặc biệt là đầu tư tư nhân và đầu tư nước ngoài vào hạ tầng năng lượng”, ông Huân lưu ý.
HOÀN THIỆN CƠ CHẾ HÌNH THÀNH GIÁ ĐIỆN THỊ TRƯỜNG
Theo ông Hồ Đình Thám, để đáp ứng yêu cầu của Nghị quyết 70 -NQ/TW của Bộ Chính trị về triển khai thị trường bán lẻ điện cạnh tranh, thị trường điện Việt Nam cần bước lên một tầm cao hơn về chất – cạnh tranh thực chất hơn, hiệu quả hơn.
Thị trường điện phải trở thành cấu phần trung tâm, có vai trò dẫn dắt toàn bộ dây chuyền cung ứng điện năng, liên kết đồng bộ từ khâu quy hoạch – đầu tư, vận hành – khai thác, cho tới cung cấp điện bán lẻ cho khách hàng cuối cùng. Quan trọng hơn cả, lợi ích từ thị trường điện cạnh tranh phải được chuyển tới người sử dụng điện và các doanh nghiệp tham gia trong chuỗi cung ứng.
Để đạt được mục tiêu này, ông Thám đề xuất ba nhóm giải pháp trọng tâm:
Thứ nhất, hoàn thiện cấu trúc thị trường điện. Hiện nay, cấu trúc thị trường vẫn chưa đạt được kỳ vọng về sự đa dạng các chủ thể tham gia, đặc biệt ở các khâu bán buôn và bán lẻ điện.
"Để mở rộng thị trường, cần thiết kế lại cấu trúc theo hướng có nhiều đơn vị phát điện, nhiều bên mua buôn và bán lẻ hơn", ông Thám đề xuất.
Về mặt kỹ thuật và thể chế, cần cho phép các tổng công ty điện lực tham gia trực tiếp vào hoạt động mua bán điện trên thị trường, đồng thời chuyển giao rõ ràng trách nhiệm tham gia thị trường bán buôn cho các tổng công ty này, từ đó tạo ra cạnh tranh thực chất giữa các đơn vị phân phối.
Ông Thám cũng cho rằng cần có thêm các cơ chế khuyến khích để nhiều nhà máy điện tham gia thị trường hơn, qua đó tăng quy mô và chiều sâu của thị trường điện cạnh tranh.
Thứ hai, hoàn thiện cơ chế giữa bên bán và bên mua điện nhằm quản lý rủi ro. Hợp đồng mua bán điện là công cụ phổ biến tại nhiều thị trường điện trên thế giới. Tuy nhiên, tại Việt Nam, các hợp đồng hiện nay chủ yếu được ký kết giữa Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) và các nhà máy phát điện, chưa tạo ra nhiều lựa chọn cho các chủ thể khác trong thị trường.
Để thị trường bán buôn điện phát triển đúng nghĩa, cần đa dạng hóa các loại hình hợp đồng và phương thức giao dịch, cho phép các bên mua và bán điện có thể chủ động tìm đến nhau, đàm phán và ký kết hợp đồng phù hợp. Điều này không chỉ gia tăng mức độ cạnh tranh, mà còn giúp các bên tham gia thị trường nâng cao khả năng quản lý rủi ro trong quá trình mua bán điện.
Thứ ba, hoàn thiện cơ chế hình thành giá điện thị trường. Giá điện được ví như “nhiệt kế” phản ánh trạng thái cung - cầu của hệ thống điện. Tuy nhiên trong thực tế, giá điện hiện nay chưa phản ánh đầy đủ và chính xác quan hệ cung cầu, do cơ chế định giá chưa hoàn thiện.
Ông Thám cho rằng cần thiết lập cơ chế giá điện bám sát tín hiệu thị trường, phản ánh đúng chi phí và mức độ khan hiếm của nguồn điện. Khi giá điện được hình thành đúng theo cung - cầu, mức giá sẽ đủ hấp dẫn để thu hút nhà đầu tư, khuyến khích phát triển các nguồn điện mới, đặc biệt là các nguồn điện linh hoạt và năng lượng sạch. Đồng thời, cơ chế giá phù hợp cũng tạo điều kiện để các doanh nghiệp áp dụng hiệu quả các công cụ quản lý rủi ro, qua đó nâng cao tính cạnh tranh và hiệu quả chung của thị trường điện.
Chủ tịch Hội Dầu khí Việt Nam đề xuất Nhà nước không nên can thiệp vào cơ chế giá, mà chỉ đóng vai trò kiến tạo và điều hòa lợi ích các nhà đầu tư trong chuỗi bằng các công cụ thuế. Giá minh bạch là nền tảng của cạnh tranh, phát triển lành mạnh và thu hút đầu tư.
Sự kiện-Vũ Khuê
