Trong 3 thập kỷ qua, ngành đất hiếm toàn cầu chứng kiến nhiều thay đổi lớn...
Những năm 1990, Mỹ vẫn là nhà sản xuất lớn với mỏ Mountain Pass ở California giữ vai trò trụ cột. Tuy nhiên, sau các vụ kiện liên quan một sự cố năm 1997, sản lượng đất hiếm của Mỹ suy giảm rõ rệt, tạo dư địa để Trung Quốc mở rộng nhanh.
Đồ họa thông tin dưới đây thể hiện biến động về sản lượng khai thác đất hiếm giai đoạn 1994-2024, dựa trên dữ liệu từ công ty phân tích chuỗi cung ứng Benchmark Mineral Intelligence và Cục Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS).
Trung Quốc đã tăng sản lượng oxit đất hiếm (REO) - dạng ôxit của các nguyên tố đất hiếm và là đơn vị chuẩn để tính sản lượng khai thác - từ khoảng 31.000 tấn năm 1994 lên 270.000 tấn vào năm 2024. Trong giai đoạn này, các nhà cung cấp Trung Quốc có lợi thế về chi phí so với doanh nghiệp Mỹ nhờ sự hỗ trợ của nhà nước, tiêu chuẩn môi trường ít khắt khe hơn và chi phí lao động thấp.
Hiện Trung Quốc không chỉ dẫn đầu về sản lượng khai thác mà còn cung cấp khoảng 90% nguồn đất hiếm đã tinh chế cho thế giới nhờ sở hữu mạng lưới cơ sở phân tách - tinh chế đất hiếm quy mô lớn nhất.
Giữa thập niên 1990, Mountain Pass là nơi sản xuất đất hiếm hàng đầu thế giới, góp phần đưa sản lượng khai thác của Mỹ lên khoảng 20.000-22.000 tấn mỗi năm. Sau sự cố tràn nước thải năm 1997 và các vụ kiện liên quan, sản lượng của Mỹ giảm còn khoảng 5.000 tấn trong giai đoạn 1998-2002, rồi gần như về 0 trong phần lớn thập niên 2000 và đầu thập niên 2010.
Từ cuối thập niên 2010, hoạt động tại mỏ này được khôi phục, giúp sản lượng của Mỹ đạt khoảng 46.000 tấn vào năm 2024. Dù vậy, giai đoạn 2020-2023, Trung Quốc vẫn cung cấp khoảng 70% lượng đất hiếm nhập khẩu và là nhà cung cấp lớn nhất của Mỹ.
Từ sau năm 2011, Australia nổi lên như nhà cung cấp đất hiếm lớn ngoài Trung Quốc cho thị trường thế giới. Vào giữa thập niên, sản lượng của nước này đạt đỉnh và duy trì ở mức 13.000-16.000 tấn những năm gần đây. Thái Lan và Nigeria mới gia nhập nhóm nhà cung cấp lớn với sản lượng của mỗi nước khoảng 13.000 tấn năm 2024.
Myanmar cũng là một nhà cung cấp đất hiếm lớn trong giai đoạn cuối thập niên 2010 - đầu thập niên 2020, nhưng sản lượng và xuất khẩu biến động do thay đổi quy định, kiểm soát biên giới và điều kiện vận chuyển qua biên giới.
Việt Nam cũng đang nổi lên như một nguồn cung đất hiếm đáng chú ý, với sản lượng năm 2024 đạt 300 tấn, tăng từ mức 0 vào năm 1994.
Các nguyên tố đất hiếm - gồm 17 kim loại như neodymium, dysprosium, terbium - giữ vai trò thiết yếu trong nhiều công nghệ hiện đại khi hiện diện trong mọi thứ từ điện thoại thông minh, ô tô điện đến tua-bin gió cho tới máy bay chiến đấu và hệ thống dẫn đường tên lửa. Nhờ các tính chất từ tính, phát quang và dẫn điện đặc thù, đất hiếm là vật liệu gần như không thể thay thế trong thiết bị điện tử hiệu năng cao và các ứng dụng năng lượng sạch.
Những tháng gần đây, chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump đẩy mạnh các biện pháp nhằm giảm sự phụ thuộc vào nguồn cung đất hiếm từ Trung Quốc, với các sáng kiến như tài trợ dự án khai thác trong nước, đơn giản hóa thủ tục cấp phép và hợp tác với các quốc gia đồng minh để đa dạng hóa chuỗi cung ứng.
-Đức Anh
