Giai đoạn “cơ cấu dân số vàng” của Việt Nam đang dần khép lại, trong khi tốc độ già hóa nhanh diễn ra trong bối cảnh thu nhập vẫn ở mức trung bình. Điều này đặt nền kinh tế trước những thách thức lớn về tài khóa, tài chính và xã hội…
Theo ông Tim Evans, Tổng Giám đốc HSBC Việt Nam, kinh nghiệm từ các nước phát triển cho thấy rõ thách thức Việt Nam sẽ phải đối mặt trong giai đoạn già hóa dân số.
BÀI HỌC KINH NGHIỆM TỪ CÁC QUỐC GIA PHÁT TRIỂN
Tại châu Âu, khoảng 20% dân số đã trên 65 tuổi và dự kiến đạt 30% vào trước năm 2050, kéo theo áp lực lớn lên hệ thống hưu trí, y tế và an sinh xã hội vốn dựa trên nguồn thu từ lực lượng lao động đang thu hẹp.
“Sự tập trung dân số lớn tuổi tại đô thị đòi hỏi quy hoạch và chính sách chuyên biệt, từ hạ tầng giao thông thân thiện tới các dịch vụ y tế lão khoa. Nếu không có đầu tư kịp thời, tốc độ già hóa nhanh có thể tạo sức ép lớn lên hệ thống dịch vụ công và làm suy giảm động lực tăng trưởng kinh tế của thành phố”.
Tại châu Á, tốc độ già hóa được nhận định diễn ra nhanh hơn. Đơn cử, Hàn Quốc có tỷ lệ sinh dưới mức thay thế, với dự báo 42% dân số trên 65 tuổi vào năm 2050; Trung Quốc cũng đối mặt tình trạng tương tự khi dân số già đi trước khi đạt mức thu nhập cao.
Nhật Bản chính là trường hợp điển hình, với gần 30% dân số trên 65 tuổi từ năm 2024.
Dù tỷ lệ phụ thuộc người cao tuổi của Việt Nam hiện chưa ở mức như các nước phát triển, tốc độ già hóa lại diễn ra rất nhanh và đặt ra cảnh báo sớm.
Việt Nam dự kiến chuyển từ “xã hội đang già hóa” sang “xã hội già” chỉ trong chưa đầy 20 năm, nhanh hơn cả Nhật Bản (24 năm). Điều này đồng nghĩa thời gian chuẩn bị cho hệ thống an sinh, tài chính và hạ tầng xã hội của Việt Nam ít hơn đáng kể.
Giai đoạn “cơ cấu dân số vàng” là lực đẩy quan trọng cho tăng trưởng nhiều năm qua đang dần khép lại. Bộ Y tế dự báo Việt Nam sẽ chính thức bước vào giai đoạn dân số già vào năm 2038, đặt áp lực lớn lên thị trường lao động, quỹ hưu trí và chiến lược phát triển kinh tế dài hạn.
Quá trình già hóa dân số đang tạo áp lực trực tiếp tại các đô thị lớn, đặc biệt là TP. Hồ Chí Minh địa phương có tốc độ già hóa nhanh nhất cả nước. Thành phố hiện có hơn 1,3 triệu người từ 60 tuổi trở lên, chiếm khoảng 12,5% dân số. Dự báo đến năm 2030, tỷ lệ này có thể tăng lên khoảng 20%.
BỘ BA THÁCH THỨC: TÀI KHÓA, TÀI CHÍNH VÀ XÃ HỘI
Theo Tổng Giám đốc HSBC Việt Nam, sự kết hợp giữa tốc độ già hóa nhanh và mức thu nhập trung bình đang đặt Việt Nam trước “bộ ba” thách thức về tài khóa, tài chính và xã hội.
Thứ nhất, gánh nặng tài khóa sẽ gia tăng mạnh khi nhu cầu chi cho y tế, hưu trí và an sinh xã hội sẽ tăng mạnh theo tuổi thọ. Điều này bao gồm cả các nhu cầu mới trong tương lai như bảo hiểm chăm sóc dài hạn, hỗ trợ nhà ở và phát triển hạ tầng thân thiện với người cao tuổi.
“Khi lực lượng lao động thu hẹp, nguồn thu ngân sách giảm trong khi chi tăng, tạo nguy cơ thâm hụt tài khóa và buộc Chính phủ phải cân nhắc các lựa chọn khó như tăng thuế hoặc vay nợ. Lịch sử cho thấy già hóa dân số thường kéo theo tốc độ tăng trưởng chậm lại, do đầu tư giảm và năng suất suy yếu. Với Việt Nam, thách thức này càng lớn khi phần lớn người sắp nghỉ hưu chưa tích lũy đủ tài sản như tại các nền kinh tế phát triển, khiến áp lực lên hệ thống an sinh càng mạnh”, ông Tim Evans nhận định.
Thứ hai, thế hệ trẻ đang chịu áp lực tài chính lớn hơn trong bối cảnh già hóa dân số. Dù Việt Nam được đánh giá có nền tảng giáo dục tốt trong khu vực (xếp thứ 2 theo PISA), năng suất lao động theo giờ vẫn ở mức thấp khoảng 10,2 USD.
Khi quy mô lực lượng lao động thu hẹp, người trẻ sẽ phải gánh chi phí chăm sóc và hỗ trợ nhóm nghỉ hưu ngày càng đông, trong khi chi phí sinh hoạt, đặc biệt tại các đô thị lớn tiếp tục tăng. Gánh nặng kinh tế này ảnh hưởng trực tiếp đến quyết định lập gia đình và sinh con, tạo vòng luẩn quẩn giữa chi phí cao khiến người trẻ trì hoãn sinh con, từ đó làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu hụt lực lượng lao động trong tương lai.
Thứ ba, Việt Nam đang đối mặt áp lực chăm sóc người cao tuổi ngày càng lớn trong bối cảnh già hóa dân số nhanh. Theo truyền thống, con cái đảm nhận vai trò chăm sóc cha mẹ và ông bà, tạo nên mô hình chăm sóc phi chính thức không lương với chi phí xã hội đáng kể.
Theo chuyên gia tại HSBC, gánh nặng này đặc biệt ảnh hưởng tới “thế hệ bánh mì kẹp” - những người vừa nuôi con vừa chăm cha mẹ. Thậm chí, một người có thể phải lo cho tới sáu người cao tuổi (2 cha mẹ và 4 ông bà). Áp lực kéo theo hệ lụy kinh tế - xã hội, nhất là với phụ nữ khi nhiều người buộc phải giảm thời gian làm việc hoặc rời thị trường lao động, làm mất cơ hội phát triển sự nghiệp và giảm năng suất lao động.
Để ứng phó với thách thức dân số phức tạp này, ông Tim Evans cho rằng Việt Nam cần sớm triển khai các chính sách chủ động và toàn diện, tập trung vào tuổi thọ, sự tham gia của lực lượng lao động và hỗ trợ gia đình.
Trong đó, chính sách chăm sóc người cao tuổi cần ưu tiên y tế dự phòng và mở rộng bảo hiểm, hướng tới kéo dài tuổi thọ khỏe mạnh và giảm chi phí y tế dài hạn. Việt Nam cần đầu tư chương trình quản lý bệnh mãn tính, giáo dục sức khỏe, mô hình khám chữa bệnh gần dân và xây dựng hệ thống bảo hiểm chăm sóc dài hạn, giảm phụ thuộc vào gia đình.
Đồng thời, cần các giải pháp mạnh mẽ hỗ trợ sinh con và nuôi dạy trẻ, gồm trợ cấp tài chính, ưu đãi thuế, thời gian nghỉ thai sản hợp lý và mở rộng mạng lưới chăm sóc trẻ em chất lượng, nhằm gỡ rào cản kinh tế – xã hội cho các gia đình trẻ.
-Vân Nguyễn
